Türgiş-Gök Türk Münasebetleri
Adlarının “Türk+ş” şeklinde gelişmiş olduğu bildirilen Türgişler,Talas-Çu-İli-Isık Göl sahasında oturuyor ve Batı Gök-Türklerin (On-Oklar) To-lukolunun bir kısmını teşkil ediyorlardı. Çin kaynaklarında ilk defa 651 hadiseleriile ilgili olarak zikredilen Türgiş (To-ki-şi’ler, şüphesiz Gök-Türkhakanlığının kuruluşundan önceki devirlerdenberi burada bulunuyorlardı, ziraİstemi Kağan 552’de Türgişler’in de dahil olduğu On-Okların başımda“yabgu” tayin edilmişti. 630’u takip eden yıllarda Türgişler’in diğer Türktoplulukları gibi teşkilatlı bir mukavemet unsuru halinde ortaya çıktıklarıanlaşılıyor.
İlkTürgiş şefi olarak görünen, Baga Tarkan ünvanlı, U-çe-le başlanğıçta bağlıbulunduğu tayinli Batı Gök-Türk Kaganı’nın idaresizliğinden faydalanaraketrafına kuvvetler topladı, kısa zamanda her birinin 7 biner askeri olan 20 başbuğlubir ordu kurmağa muvaffak oldu. Çu vadisinin kuzey-batı ucunda bulunan merkezinikuzey-doğuya nakletti. Böylece biri Çu üzerinde, öteki İli’nin kuzeyinde ikimerkeze sahip oldu. Çu bölgesinden başka Turan ve Kuca “eyalet”lerine kadarhakimiyetlerini genişletti, durumun zayıfladığını görerek ülkesini bırakıp Çinbaşkentine giden tayinli “kagan”ın ayrılmasından sonra, hemen bütün On-oksahasını kendi idaresine aldı. Fakat iktidarının bu sağlam devrinde (7. asrınsonlarında doğru) Kagan Kapagan idaresinde haşmetli çağını yaşayan Gök-Türkleridurdurmak maksadı ile Kırgızlar ve Çin ile işbirliği yapması iyi netice vermedi.
Gök-Türk aleyhtarı üçlü ittifakın bir üyesi olduğu için üzerine yürüyenTonyukuk tarafından mağlup ve esir edildi (698 Bolçu savaşı). On ok sahasıGök-Türk hakanlığına bağlandı. U-çe-le’nin oğlu So-ko da merkeze itaatsizlikgösterdiği, Çin ile münasebet kurduğu için bu defa Kül Tegin ve Bilge’niniştiraki ile Kagan Kapagan tarafından 711’de Bolçu yakınında hezimete uğratıldıve telef edildi. Savaşın sebebi olarak Çin kaynaklarında bildirilen, Türgişarazisinin paylaşılması sırasında çıkan anlaşmazlık ve kitabelerde“Kara-Türgiş” halkının itaate alındığının kaydedilmesi Türgiş hanlığındabir bölünmenin vukua gelmediğini göstermektedir. So-ko’ya bağlıKara-Türgişler’in mağlup edildiği, fakat, So-o’nun küçük kardeşi, Çe-mu’yabağlı grup (herhalde Sarı Türgiş)un mücadeleye katılmadığı anlaşılıyor.
Kapagan’ın şiddeti yüzünden karışıklık ve isyan hareketlerinin arttığıyıllarda Çin’in hiç eksilmeyen kışkırtmaları neticesinde yine Türgişler’leuğraşmak zorunda kalındı. 712 veya 713’te Kül Tegin tarafından idare edilen veGök-Türkler için elverişsiz şartlara rağmen başarı ile sona eren bir Kara-Türgişseferinden sonra, Türgişler Su-lu-çur adlı başbuğu “kagan” seçtiler (717) kiÇin haberlerine göre Türk uruglarından mühim bir kısım, Bilge’den ayrılarak,yeni Türgiş hakanının hizmetine girmiştir.
Araplara Karşı Mukavemet
Başkenti Talas’ın kuzey-batısında, Balasagun şehri olarak, uzunca sürenhükümdarlığı zamanında Su-lu, Maveraünnehir’den doğuya Arap ilerlemesinidurdurarak Orta Asya Türk halkının “Arap tebaası” olmasını engelleyen veüzerinde Türklerin tarihi hak sahibi bulunduğu Maveraünnehir’i yine Türk elinealmağa çalışan bir hakan olarak görünür.
Araplarla bu mücadele devrindeArap ordularına karşı çıkanların hepsi İslam kaynaklarında “Türk” olarakbelirtilmektedir. Büyük mücadelede şüphesiz bu bölgenin ve Seyhun ötesi Türkülkelerinin, meşhur İç-Asya kervan yolu üzerinde yer almaları dolayısıyla,iktisadi ehemmiyeti de rol oynuyurdu. Halife Ömer b. Abdülaziz (717-720) tarafındantayin edilen ilk vali El-Cerrah b. Abdullah’ın Seyhun ötesinde giriştiği ilerlemeteşebbüsünün, kumandanı durdurup muhasara ederek, Arap kuvvetlerini geri atacakşekilde gelişen Türk mukavemetinin karşısında sarsılması, Emevileri, aradaki Türkengelini kaldırmak için, Çin ile temaslar kurmağa sevk etmiş, bu maksatla şüphesizArapların müsaadesi ve teşviki ile gerek Maveraünnehir “hükümdar”larından,gerek doğrudan doğruya Araplardan heyetler gönderilmiş ise de hiçbir netice eldeedilememişti. Çünkü Arap ordularının Seyhun ötesine geçmeleri ile aynı zamanda(719) başlayan Çin’in batıya doğru “Gök-Türk hakanlığının akameteuğrattığı- genişleme siyaseti bu defa Türgiş duvarına çarpma tehlikesi ilekarşılaşmakta idi.
Çin’in şimdilik “durumuidare” yoluna girmesi dolayısıyla de kendilerini serbest hisseden Türgişler batıdafaaliyete geçtiler. Bunun üzerine Maveraünnehir’de başlayan Arap aleyhtarıhareketler Türgiş baskısına iyiden iyiye yardımcı oluyordu. Seyhun’u aşarakMaveraünnehir’e giren Türk ordusu kumandanı Kül-çur Semerkand yakınına kadarsokularak ilk büyük başarıyı kazandı. Başında yeni kumandan Said b.Abdülaziz’in bulunduğu Arap kuvvetlerini mağlup ve kumandanını bir müddet çemberiçinde tuttu (721). Bu vali değiştirildi. Yerine gelen el-Haraşî (721 sonbaharı)şiddet oyuna başvurup yerlerini terk eden halkı Hocand bölgesinde teslim olmayazorlayarak hepsini öldürttüğü için canlarını kurtarabilenler kütleler halindeTürgişler’e sığınıyorlardı.
Maverannehir’de tam birihtilal havası esmekte idi. Halife Hişam (724-743) bu valiyi de azlederek, yerineMüslim b. Said’i getirdi (724 başları). Arap askeri kuvvetleri arasında da ihtilafbaş göstermiş ve Yemenli kuvvetler tedip edilmişlerdi. Fergane’ye yürümek üzereMüslim b. Said idaresinde, Seyhun’u geçen Arap ordusuna karşı bizzat Hakan Su-luçıktı. Ordusuna ricat emri veren Müslim susuz yollardan aralıksız ve cebriyürüyüş ile 11 gün çekildi ve taşıyamadıkları için bütün ağırlıklarınıyakmaya mecbur kaldıktan sonra Seyhun kıyısında, Türgişler’le işbirliği halindebulunan yerli kuvvetler tarafından durduruldu. Suya erişememişti. Arkadan hakan hızlagelmekte olduğu için, bin zorluk ile önlerindeki engeli aşan Arap kuvvetleri ağırtelefat ve zayiat pahasına Semerkand’a doğru çekilmeğe muvaffak oldular.
724’te Seyhunötesindeki bütün Arap kuvvetlerinin geri atılması ile neticelenen ve her tarafta Arapnüfuzunun kırılmasına sebep olan bu seferdeki hezimet, Arapları uzunca bir müddetmüdafaada kalmaya zorlamış ve yalnız Maveraünnehir’de değil, Tuhoristan’da vediğer güney bölgelerinde idareciler ve halk Türgişler’e kurtarıcı gözü ilebakmağa başlamışlardı. Türk kuvvetlerinin bütün ülkeye yayıldıkları veMaveraünnehir Arap muhafız kıtalarının merkezi Semerkand önünde bilegöründükleri bu sırada Horasan valisi tekrar değiştirildi. Fakat yeni vali Esed b.Abdullah, 726’da Huttal’da Su-lu Kagan karşısında başarısızlığa uğradığıiçin, bütün Maveraünnehir Arap iktidarının tehlikeye düştüğü bir zamandaazledildi. Ülkede Emeviler’e karşı Şii ve Abbasî propagandası da hızlanmakta idi.Hakan Su-lu durumdan faydalandı, yerli muhaliflerle ahenkli bir şekilde çalışarak,Buhara’yı zaptetti (725).
Arap idaresi Semerkand,Debusiya şehirleri ile iki küçük kaleye münhasır kalmıştı. Yerli halka birçokhaklar bahşetmesine rağmen ümit ettiği ilgiyi göremeyen yeni vali Eşres b. Abdullahes-Sulemî, Beykent yakınlarında hakan tarafından sıkıştırılarak, ikinci bir“susuzluk vakası”na maruz kaldı, nihayet Semerkand’a doğru çekilmekte ikenyetişen hakan ve Kül-çur idaresindeki Türgiş kuvvetleri tarafından Kemerce kalesinde58 gün müddetle kuşatıldı. Artık Harezm’de bile Araplara karşı kımıldamalargörülüyordu. Su-lu’nun maksadı, Semerkand’daki Arap merkez ordugahınıdüşürüp Arapları Maveraünnehir’den tamamen atmaktı. Bu sebeple Semerkand’ıkuşatmağa hazırlandığı sırada çarpışmaya cesaret edemeyen karargah kumandanıSevre b. Hur, yeni tayin edilen Horasan valisi Cuneyd b. Abdurrahman el-Murî’yiMerv’den imdada çağırdı.
Fakat Türgişlertarafından yolu kesilmişti. Zaruri olarak geçilmesi müşkül dağ yollarına düşenCüneyd Savdar dağlarının dar geçitlerinde hakan tarafından sıkıştırıldı,yorgunluğa ilaveten susuz da kalan ordusu, yer-yer baskına uğruyordu. Nihayet 12 binkişilik kuvvetinden 10 bininin telef olması karşılığında, Semerkand’a ulaşabildi(Geçit savaşı = Vak‘atü’ş-Şi‘b). Durumdan haberdar edilen Halife Hişam’ınemri ile Kufe ve Basra’dan 20 bin kişilik bir takviye ordusu Semerkand’a gelirken,kış da yaklaşmakta olduğundan, daha fazla kalmak istemeyen hakan, Buhara’yı datahliye ederek, çekildi (732). Cuneyd’in 734 başlarında ölümü ile zaten Arapnüfuz ve kudreti iyice kırılmış olan Horasan vilayetinde “siyah bayrak açan”,Abbasi taraftarı, Haris b. Sureyc’in isyan ederek Belh’i, arkasından valilik merkeziMerv şehrini zaptetmesi Maveraünnehir’de durumu büsbütün karıştırdı.
Yeni valilerin üç sene(734-737) kendisi ile uğraşmak zorunda kaldıkları Haris sonunda Türgişler’e ilticaetti. Hakan Su-lu Maveraünnehir’e karşı son seferinde hayli müttefik bulmuştu.Haris taraftarlarından başka Sogd hükümdarı (yani Gurak veya oğlu) Usruşana hakimi,Şaş (Taşkent bölgesi) hükümdarı, Hutta hükümdarı. Bu liste“Maveraünnehir’deki Arap nüfuzunun nasıl Türklere geçmiş olduğunu” açıkçagöstermektedir. Hakan, Belh’e doğru ilerledi. Cuzcan’a girdi, önce Tuharistan’ıAraplara karşı ayaklandırarak mahallî bir destek sağlamağı faydalı görüyordu.Fakat vali Esed bi. Abdullah hakanın ordusunu arkadan vurmağa muvaffak oldu (737Haristan Savaşı).
Esasen Su-lu, Araplar’labirleşen Cüzcan hükümdarının hıyanetine uğramıştı. Memleketine dönen Su-luKagan, herhalde ömrünü harcadığı bu mücadeleye devam edecekti, fakat kendisi ozamanlara kadar büyük hizmetleri gördüğü Kül-çur (=Baga Tarkan) tarafındanöldürüldü (738). Çin’in Türk başbuğlarını birbirine düşürme esasınadayanan tahrikçi siyaseti bir daha hedefine ulaşmış ve Kara Türgişler’le SarıTürgişleri birbirine iyice düşman etmişti. Sarı Türgişler mücadeleyi kazandılar.Başbuğları Baga Tarkan (Kül-çur) rakibi Kara Türgiş başbuğu Tu-mo-çe’yimağlup ederek ve onun “kağan” yapılmasını istediği Su-lu’nun oğlunu ortadankaldırarak kendini “kağan” ilan etti. Bu arada Çin’in On-oklar “kaganı”tayin ettiği, Aşına ailesinden son hakan olan Hin’i mağlup edip öldürmesi (739),Çin’i bu defa Kara-Türgişleri desteklemeğe sevk etti.
742’deki Türgiş kaganı İl-etmişKutlug Bilge bir Kara-Türgiş başbuği idi. 753’te hakan ilan edilen Tangri Bulmuşbir Kara Türgiş idi. Uzun süren iki taraf arasındaki mücadeleye Karluklar dakarışmışlar, Türgiş iktidarı büsbütün zayıflamıştı. Nihayet 20 sene içindegittikçe kuvvet kazanan Karluklar To-lular ve Nu-şi-piler arasında üstünlükkazanarak, ağırlık merkezi Çu vadisi olmak üzere kendi hakimiyetlerini kurdular(766).
