SES OLAYLARI

SES

Bir dilin sözcüklerini meydana getiren en küçük birime ses; seslerin yazıdaki karşı­lığı olan işaretlere harf; bir dilin harflerinin oluşturduğu bütüne alfabe denir. Türkler, bugüne kadar üç farklı alfabe kullanmıştır. Türklerin, bildiğimiz ilk alfabesi Göktürk (Orhun) alfabesidir. İkinci olarak Türklerin bir kısmı Uygur alfabesini kullan­mıştır. İslamiyet'in kabulüyle Arap alfabesi Türkler arasında yaygınlaşmış ve uzun bir süre bu alfabe kullanılmıştır. 1928'de kabul edilen Harf inkılâbından sonra ise bugün kullandığımız Latin alfabesi geliştirilmiştir.

"Ses" denince aklımıza "harf" gelmelidir. 1928'de kabul edilen Harf İnkılâbı'na göre dilimizdeki sesler, 29 harf ile gösterilmektedir. Bu 29 harften 8'i ünlü (ses­li), 21'i ünsüz (sessiz) harftir.

ÜNLÜLER (SESLİLER):

Ses tellerinden gelerek ağızda boğumlanmadan çıkan seslere ünlü denir. Ünlüler yanlarına bir başka ses almadan söylenebilir; bu nedenle her ünlü aynı zamanda tek başına bir hece oluşturulabilir.

Ünlüler kalınlık ve incelik bakımından sınıflandırdıkları gibi dudakların aldığı şekle ve ağzın açıklık derecesine göre de sınıflandırılır.

ÜNSÜZLER (SESSİZLER)

Tek başına söylenemeyen, hece ya da sözcük oluşturamayan seslerdir

 

a) Sert Ünsüzler: Bu seslerin çıkarılması sırasında ses telleri devreye girmez. Ağızdaki havanın üf­lenmesi, patlatılması ya da başka bir yolla çıkarılmasıyla oluşur. Durumlarını değiş­tirmeden, sonlarına ünlü getirilmeden de kullanılabilen ünsüzlere sürekli sert ünsüzler denir. Bunlar; f, s, ş, h'dir.

Bir anda başlayıp biten, kendisinden sonra ünlü getirilerek kullanılan ünsüzlere ise süreksiz sert ünsüzler denir. Bunlar ise p, ç, t, k'dir.

b) Yumuşak Ünsüzler: Bu sesler de ünlüler gibi ses tellerinden gelerek ses yolunun dudak, gırtlak, damak gibi herhangi bir yerinde boğumlanarak biçimlenirler:

Sürekli yumuşak ünsüzler: ğ, j, I, m, n, r, v, y, z

Süreksiz yumuşak ünsüzler: b, c, d, g

 

ÜNSÜZ YUMUŞAMASI
Sonunda p-ç-t-k harfleri (süreksiz-sert) bulunan kelimelere ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde sert olan p-ç-t-k harfleri yumuşar. Yani b,c,d,g (ğ) ‘ye dönüşür. Bu kurala ünsüz yumuşaması denir. Örnek : Kitap ... Kitap – ım ....Kitabım
Ahenk-e ...ahenge, sağlık-ı...sağlığı

Özel Durumlar:
1. Tek heceli kelimelerin çoğunda yumuşama olmaz. Örnek: İç – imiz...içimiz.
2. Tek heceli kelimelerin bazısında ise yumuşama olur. Örnek: Kap-ın...kabın
3. Özel isimlerde kesinlikle yumuşama olmaz. Örnek: Ürgüp’ e, Zeynep’in
4. Dilimize Batı ve Doğu dillerinden girmiş birçok kelimede yumuşama olmaz. Örnek : Devlet-imiz, Tank-ın, Hukuk-un, Hürriyet-imiz, Sanat-ın, Millet-in
5. Fiil kök veya gövdelerine çeşitli yapım ekleri getirilerek türetilen bazı kelimelerde yumuşama olmaz. Örnek: Taşı-t-ımız, Kon-u-t-un
DİKKAT : Ünsüz yumuşaması kuralına uymayan kelimeleri, yumuşatarak yazmak yanlıştır. Örnek: Zonguldak’a gittik (Doğru), Zonguldağ’a gittik. (Yanlış)

ÜNSÜZ BENZEŞMESİ
P, ç, t, k, f, h, s,ş harfleri ile biten bir kelimeye c, d, g harfleri ile başlayan bir ek gelirse, ekin başındaki yumuşak harfler sertleşir. Buna göre; c-ç, d-t, g-k olur.
Örnek: Kebap-cı...kebabçı, Yavaş-ca...yavaşça, Ayak-cak...ayakçak, ayak-da...ayakta, yurt-dan...yurttan, ses-deş...sesteş, yap-dı...yaptı, aç-dır...açtır, at-gı...atgı, seç-gin...seçkin, çalış-gan...çalışkan, kıs-gaç...kıskaç...
NOT : Bu kural, sayıların rakamla yazılışlarında da geçerlidir. Buna göre rakamlar okunur ve okunuşu p, ç, t, k, f, h,s, ş harflerinden biriyle biterse, ekler de sertleşir. Buna uyulmazsa yazım yanlışı yapılmış olur.
Örnek : Saat 3’de geldim. (Yanlış), Saat 3’te geldim (Doğru)

Özel Durumlar:
1. Bazı birleşik kelimelerin bu kurala uymadığı görülür : Dikdörtgen, Akciğer...
2. Bazı matematik terimlerinin bu kurala uymadığı görülür: Üçgen, beşgen..
3. –De, da bağlacı, başlı başına bir kelime olduğu için p, ç,t,k,f,h,s,ş harfleriyle biten kelimelerden sonra gelse bile sertleşme kuralına uymaz. Zaten de, da bağlacını –d, -d ekinden ayıran en önemli özelliklerden biri de budur.
Örnek: Gitsek de olur, gitmesek de..

ÜNLÜ DARALMASI
Bir kelimede düz-geniş ünlülerden (a, e) sonra –yor eki gelirse, bu ünlüleri darlaştırarak –ı-i-u-ü ‘ye dönüştürür. Geniş olan ünlülerin daraldığı için bu kurala ünlü daralması denir.
Örnek : Yazma-yor...yazmıyor, anla-yor...anlıyor, hopla-yor...hopluyor.
Dilimizde birçok yerde, yanlış ünlü daralması da yapıldığı görülür. Kaynaştırma harflerinden y’den önce gelen a, e ünlüleri konuşmada daralabilir. Ama bu daralma yazıda gösterilmemelidir. Almayan (Doğru)... Almıyan (Yanlış), Bekleyecek (Doğru)...Bekliyecek (Yanlış)

Özel Durumlar :
Bazı kelimelerde –yor eki kullanılmadığı halde, ünlü daralması olabilir. De- ve Ye- kelimelerine ünlü ile başlayan ek geldiğinde araya –y- kaynaştırma ünsüzü girer ve bu kaynaştırma ünsüzü kelimelerin kökündeki e’leri i’ye dönüştürür. Örnek: Diye, diyen, yiyecek, yiyerek...
NOT : Ünsüzle biten kelimelere –yor eki geldiğinde, kelimenin kökü ile ekin arasına ı, i, u, ü yardımcı sesleri gelir. Bu, ünlü daralması ile karıştırılmamalıdır. Buna göre, aşağıdaki kelimelerde ünlü daralması yoktur: Oturuyor, iniyor, bakıyor...

ÜNLÜ DÜŞMESİ
Türkçe’de bazen kelimelerden bir ünlünün düştüğü görülür. Ünlü düştüğünde hece sayısı da azaldığından bu kurala ünlü düşmesi yanında hece düşmesi, hece azalması da denir. Türkçe’de hece düşmeleri aşağıdaki çeşitlere ayrılır:
a) İkinci hecesinde dar ünlü (ı,i,u,ü) bulunan bazı kelimelere, sesli harfle başlayan bir ek gelirse, ikinci hecedeki dar ünlü düşer. Örnek: Akıl-ı ...aklı
b) Sesli harfle biten bazı isim köklerinden –la, -le eklerini kullanarak fiil türetildiğinde ses düşmesi görülür. Örnek: Koku-lamak....koklamak
c) Bazı renk isimlerine –ar, -er ekleri getirilerek fiil türetildiğinde, ismin sonundaki ünlü düşer. Örnek: Sarı-armak....sararmak. Not: Kızarmak ve yeşermek kelimelerinde bir ünlü, bir ünsüz düşer. Örnek: Kızıl-armak....kızarmak.
d) İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı fiillere yapım eki getirilip isim yapıldığında ünlü düşmesi görülür. Örnek: Ayır-ım...ayrım
e) Bazı fiillerden fiil türetildiğinde ünlü düşmesi görülür. Örnek: Çevir-il...çevrilmek.
f) Bazen iki kelime birleşirken ünlü düşmesi olur. Örnek: Kayıp-olmak...kaybolmak.
g) Türkçe’de bazı kelimeler iki şekilde yazılabilir. Aşağıda verilen kelimelerin her iki yazılışı da doğrudur. İkinci tür yazılışta ünlü düşmesi vardır.

ÜNLÜ TÜREMESİ
Bazı kelimelerin anlam yönünden küçültülmesi veya pekiştirilmesi sırasında kelimelerin kökü ile aldığı ekin arasına bir ünlü gelebilir. Buna ünlü türemesi denir. Ünlü türemesi hece sayısını artırır.
Örnek: Az-cık---azıcık

ÜNSÜZ TÜREMESİ
Bazı tek heceli kelimeler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında veya “etmek, eylemek, olmak” yardımcı fiilleriyle birleştiklerinde asıl kelimenin sonundaki ünsüz ikizleşir. Buna ünsüz türemesi denir. Ünsüz türemesi hece sayısını değiştirmez. Örnek: Af-etmek...affetmek, his-i ...hissi

ÜNSÜZ DÜŞMESİ
K ünsüzü ile biten bazı kelimelere –cik, -cek küçültme ve sevgi ekleri getirildiğinde kelimenin sonundaki –k sesinin düştüğü görülür. Buna ünsüz düşmesi denir. Örnek: Minik-cik...minicik.

Bazen –ı, -msa ekleri de ünsüz düşmesine neden olur: Örnek: Ufak-l...ufalmak, küçük-mse...küçümsemek.

ÜNSÜZ BENZEŞMESİ
Ünsüz sertleşmesine de benzeşme dendiğini biliyoruz. O ses olayı ekte meydana gelir. Türkçe’de bir de kelimenin içinde meydana gelen benzeşme vardır. Bunu şöyle anlatabiliriz:

Dudak ünsüzlerinden olan –b harfi, kendisinden önce gelen diş ünsüzü –n’yi dudak ünsüzü olan –m’ye dönüştürür. Buna göre bir dudak ünsüzü (b), bir diş ünsüzünü (n), kendisine benzetmiş olur. Bu durumda ünsüz değişimi de söz konusudur. Çünkü n ile m birbirlerinin yerini almıştır. Örnek : Çenber...çember, tonbul...tombul
Not: Bu kural birleşik kelimelerde ve özel isimlerde uygulanmaz. Örnek: İstanbul, binbaşı...

ÜNLÜ DEĞİŞMESİ
Daha önce belirtildiği gibi Türkçe’de kelimeler ek aldığında, köklerinde değişiklik olmaz. Bu kural iki kelime için geçersizdir. Buna göre, “ben, sen” sözcüklerine
ismin –e hali (yönelme durumu) eki getirildiğinde kökteki e sesleri a’ya dönüşür. Buna ünlü değişmesi denir. Örnek: Ben-e...bana, Sen-e....sana
ÖNEMLİ NOT : Sınavlarda bazen “ses değişmesi” şeklinde sorular sorulmaktadır. Ses dendiğinde hem ünlü, hem ünsüz akla gelir. Bu nedenle “ses değişmesi” veya “ses değişikliği” ifadeleriyle karşılaştığımız zaman aklımıza aşağıdaki ses olayları gelmelidir:

1. Ünsüz yumuşaması : p-ç-t-k....b-c-d-g-ğ
2. Ünsüz sertleşmesi : c-d-g...ç-t-k
3. İç ses benzeşmesi : n...m
4. Ünlü daralması : a....ı-i-u-ü
5. Ünlü değişimi : e....a

KAYNAŞTIRMA
Türkçe kelimelerde iki sesli harf yan yana gelmez. Bu nedenle sesli harfle biten bir kelimeye, sesli harfle başlayan bir ek gelirse, iki seslinin arasına bir sessiz girer. Bu sessiz , iki sesliyi kaynaştırır. Bu sessiz harfe kaynaşma (kaynaştırma) harfi, bu olaya da kaynaşma (kaynaştırma) denir. Bazı kaynaklarda yardımcı ünsüz olarak da adlandırılan kaynaştırma harfleri –y-ş-s-n’ dir. Kaynaşma harfleri daha çok isim tamlamalarında kullanılır. Örnek : Kapı-y-ı , Akşam sefa-s-ı

Yukarıdaki ifadelerden de anlaşılacağı gibi isim tamlamalarında tamlayan –n, tamlanan –s kaynaşma harflerini alır. Türkçe’de sadece “su, ne” kelimeleri bu kurala uymaz . Örnek: Su-y-un tadı, Ne-y-in tadı
NOT : -Ş kaynaştırma harfi, bazen sözcüğün sonundaki –ş ile karıştırılır. Buna dikkat etmek gerekir. Altı-ş-ar, yedi-şe-er (Kaynaşma var)
Beş-er (Kaynaşma yok)
NOT : Kaynaşma harfinin olup olmadığını aranırken, iyelik eklerine de dikkat etmek gerekir.

Örnek : Onun defter-i-n-i (Kaynaşma var) , Senin defter-in-i (Kaynaşma yok)

ULAMA
Cümle içerisinde sessizle biten bir kelimeden sonra, sesliyle başlayan bir kelime gelirse, bu iki kelime okunuşta birleşir. Buna ulama denir. Ulamanın olabilmesi için
kelimelerin arasında hiçbir noktalama işareti bulunmamalıdır. Yandaki cümlelerde ulama vardır: Sensiz olamam, Senden ayrılamam, okullar açıldı.
NOT : Sınav sorularında “ses olayı” sözüyle karşılaştığımız zaman, yukarıda açıkladığımız bütün ses olaylarını aklımıza getirerek soruyu cevaplamalıyız. Bazıları ulama ve kaynaşmanın ses olayı olmadığını zanneder. Halbuki bunlar da birer ses olayıdır.