DÜNYAMIZIN KATMANLARI

GEZEGENİMİZ DÜNYA

Dünya modelinde gözlemlediğimiz gibi dünyamız karalar ve denizlerle kaplıdır. Karalar dünya yüzeyinin ¼’ü kadardır. Sularla kaplı olan alan Dünya yüzeyinin ¾’ü kadardır.Suların oluşturduğu yüzey karaları oluşturan yüzeyden büyüktür.

Yerküre modelinde kuzeyden, güneye doğru inen eksen vardır.
Dünya’nın bu eksen etrafında döndüğü var sayılmaktadır.
Eksenin yerküreyi deldiği düşünülen noktalara kutup noktası denir.
Kutup noktalarından eşit uzaklıkta, Dünya’yı çevreleyen daireye ekvator denir.

Dünya’mız sadece karalardan oluşmamaktadır. Dünya’mızı incelediğimizde beş değişik katmanla karşılaşırız.

En dıştan en içeri doğru bu katmanların sırasıyla;
Hava küre, Su küre, Taş küre, Ateş küre ve Ağır küredir.

Hava küre(Atmosfer)

Yerkürenin etrafını saran ve onunla birlikte dönen gaz karışımı. Hava küre, Güneş’ten gelen zararlı ışınların yeryüzüne ulaşmasını engeller. Geçmişte de karşılaşmadıkları için, canlıların bu ışınlardan korunacak mekanizmaları gelişmemiş olduğundan, hava küre canlıların yaşamlarını sürdürebilmeleri için önemli bir rol oynamaktadır. Hava kürenin toplam kalınlığı 10 000 km kadardır. Hava küre; troposfer, stratosfer, mezosfer, iyonosfer ve egzosfer katmanlarından oluşmuştur.

Troposfer, yer kabuğunun üzerindeki ilk katmandır. İçinde hava olaylarının oluştuğu hareketli bir bölümdür. Yer kabuğundan yukarıya doğru çıkıldıkça basınç ve sıcaklık azalır. Troposferin en son böl gelerinde sıcaklık -55°C’ye kadar düşer. Bu katmanda oluşan yağmur, rüzgâr, yıldırım, şimşek gibi doğa olayları, yer kabuğunun değişmesinde önemli rol oynar.

Stratosfer katmanında troposferdeki gibi hava olaylarına rastlanmaz. Stratosferde yükseldikçe basınç düşer, sıcaklık da troposferin tersine artar. Stratosferde sıcaklık mevsimlere göre değişmesine karşın kutup üzerinde -50°C, ekvator üzerindeyse -80°C kadardır. Bu tabakayla mezosfer arasında ozon tabakası bulunur. Bu tabaka, Güneş’ten gelen mor ötesi ışınlarını soğurarak, canlıları Güneş’in zararlı etkilerine karşı korur.

Mezosfer (şemosfer), 35-45 km kalınlığında olan katmandır. Bu katman yarı yer çekimi etkisindedir. Sıcaklık mezosferin bitiminde -100°C’ye kadar düşer.

İyonosfer, ortalama kalınlığı 250-300 km olan katmandır. Bu katmanda, gaz molekülleri seyrek hâlde bulunur. Bu nedenle bu katmana iyonosfer denir. Bu katman, radyo dalgalarının yayılmasını kolaylaştırdığından haberleşmede yararlanılmaktadır.

Egzosfer (dış küre), atmosferin en dış katmanıdır. Bu tabakanın yerden 10 000 km yüksekliğe kadar ulaştığı tahmin edilmektedir.

Atmosferde, %78 azot, %21 oksijen ve %1′den az da diğer gazlar bulunur. Bu gazlar, oranı değişmeyen temel gazlardır. Atmosferde ayrıca miktarı değişebilen karbon dioksit, su buharı ve atmosfer tozları bulunur.

Su küre:(Hidrosfer)

Su küreyi yeryüzündeki tüm sular oluşturur. Yer küre üzerinde bulunan okyanuslar, denizler, göller, akarsular, yer altı suları, buzullar su küreyi oluşturur.
Canlıların yaşamı için çok önemli bir maddedir. Su, bazı maddeleri içerisinde çözer. Örneğin tuz yeryüzünde karalarda karışım olarak bulunur. Suyun geçtiği yerdeki tuzlar su içerisinde çözünür. Bu sular denize karıştığında denizlerin suyunun tuzlu olmasına neden olurlar.

Okyanuslar ve denizler:Okyanuslar kıtaları birbirinden ayıran çok büyük su kütleleridir.Denizler ise okyanusların kıta içlerine doğru uzanan kollarıdır.Okyanus ve denizleri birbirinden ayıran en önemli etmenler şunlardır:
* Derinlik
* Kapladıkları alan
* Tuzluluk
* Akıntı sistemleri
* Sıcaklık
* Karaların fiziksel özelliklerinde etkilenme
Her adanın belli bir kıtanın malı ve parçası sayılması gibi,her denizde belli bir okyanusun parçasıdır.Bu nedenle denizleri,okyanusla meydana getirdiği bağlantıya dayanarak üç kısma ayırırız.
a)- Kenar denizler:Okyanusların hemen yanında,kıtalara sokulmuş körfezler durumundadır.Örneğin;,umman denizi vb.
b)- Karalar ve kıtalar arasında kalmış denizler:Bu tip denizlere en güzel örnek Akdeniz’dir.Okyanusla bağlantısı,bir eşik meydana getiren dar bir boğaz iledir.Afrika,Avrupa ve Asya kıtaları arasında kalan Akdeniz geniş anlamda Marmara ,Karadeniz ve zad denizi de içine alır.
c)-Kapalı denizler:Bunlar aslında suları tuz olan göllerdir.Çünkü okyanusla hiçbir bağlantısı yoktur.Hazar denizi gibi.

Taş küre

YER KABUĞU(LİTOSFER)

a)Yer Kabuğunun Bileşimi Dünya yarı çapının en ince kısmı yer kabuğudur.kabuğun kalınlığı ve bileşimi her yerde aynı değildir.En kalın kısmı karalarda,en ince yeri de okyanusların tabanındadır.
Yer kabuğunun daha hafif olan üst kısmını Si ve Al'dan yapılmış kayalar oluşturur. Yer kabuğunun derin olan kısımlarını,yoğunluğu daha fazla olan Fe,Ni,Mg içeren kaya türleri oluşturur. Canlıların üzerinde yaşadığı yer kabuğunun,iç kısmına doğru inildikçe,sıcaklık artmaktadır.
b)kayaçlar: Granit,trakit gibi püskürük kayalarda canlı izine rastlanmaz.
kil,petrol,çakıllar,kireç ve tebeşir tortul kültelerdendir.Ve içlerinde bitki ve hayvan kalıntıları bulunur.
1.Püskürük Kayaçlar: magmanın yer küre yüzünde veya içinde soğuyup katılaşmasıyla oluşan kültelerdir.Magma yer yüzüne çıkıp birikirse yanardağları oluşturur.Volkan kraterden çıkan kızgın sıvıya lav denir.

2)Tortul Kayaçlar:Yer Yüzündendeki külteleri,rüzgar,hava ve deniz gibi dış etkiler parçalayarak,çukur yerlerde,göllerde ve deniz diplerinde biriktirirler.Biriken külteler sıkışıp sertleşerek tabakalı tortul kayacı oluştururlar.
a)Kimyasal Tortullar:Su külteler arasından geçerken bazı kimyasal maddeleri çözer.Suyun buharlaşması ile suda çözünen bu maddeler çökerek kaya tuzu,sarkıt ve dikitler oluşur.
b)Mekanik Tortullar:Su,rüzgar gibi dış kuvvetlerin etkisiyle sürüklenen kayaların bir yerde toplanmasından oluşurlar.Kumlar,killer,çakıllar bu gruptandırlar.
c)Organik Tortullar:Bitki ve hayvan artıklarından oluşan kültelerdir.Kalkerli kayalar,kömür ve petrol bu gruba girerler.
3)Başkalaşmış Kayaçlar:Eskiden mevcut kayaların basınç,sıcaklık ve su buharının etkisiyle değişikliğe uğramasından,başkalaşım kayalar oluşur.

Üzerinde yaşadığımız yeryüzü kısmıdır. Yeryüzü çeşitli taşların oluşturduğu kayalar ve topraklardan oluşmuştur. Taş kürenin çukur olan yerleri sularla dolarak göl ve denizleri, yüksek yerleri de dağları oluşturur. Düz, geniş ve verimli olan araziler ova, akarsuların geçerken derince yardığı yerler ise vadi adını alır.
Dünya’mızın katmanları içerisinde en ince olan katman, taş küredir. Sıcaklığı hava küreden fazla, ateş küre ve çekirdekten azdır.
Dünya’mızın hava küre, su küre, taş küreden başka gözle göremediğimiz ve hissedemediğimiz başka katmanları da vardır.
Taş küreden sonra Dünya’mızın merkezine doğru olan katmanları ateş küre ve ağır küre (çekirdek) dir.

Ateş küre(Magma)

Yer kabuğunun altındaki tabakadır.Sıcaklığı ortalama 2000 santigrat derecedir.Bu katman,yer kabuğunun ergimiş maddelerle çok sıkışmış gaz ve buharların bir karışımıdır.
Büyük oranda demir, magnezyum ve kalsiyum içerir. Çekirdeğin etrafındaki sıcaklığı 3700 derece, yerkabuğuna yakın yerdeki sıcaklığı ise 870 santigrat derece kadardır.
Yanardağların oluşmasında etkilidir. Bu tabakadaki yüksek sıcaklık ve basınçtaki erimiş maden, yer kabuğundaki çatlaklardan ya da zayıf noktalardan dışarıya doğru püskürerek büyük zarar verir.

Ağır küre (Çekirdek)

İç çekirdek, yoğunluk ve ağırlık bakımından en ağır elementlerin bulunduğu bölümdür.

Dünya'nın en iç bölümünü oluşturan çekirdeğin, 5120-2890 km'lerarasındaki kısmına dış çekirdek, 6371-5150 km'ler arasındaki kısmına iç çekirdek denir.

İç çekirdekte bulunan demir-nikel karışımı çok yüksekbasınç ve sıcaklık etkisiyle kristal haldedir. Dış çekirdekte ise bu karışım ergimiş haldedir.Ama hala insanlar ağır kürede katı ya da katıya yakın maddeler olduğuna inanıyor.Ağır küredeki her şeyin yanıp kül olabileceği kanıtlanmıştır.Fakat hala ağır küredeki herşeyi keşfedememişlerdir.

Kalınlığı ve sıcaklığı diğer bütün katmanlara göre çok fazladır. Bu katmanda en çok demir ve nikel gibi maddeler bulunur.