ORHAN YILDIZ - ESEYLi VE ESEYSiZ UREME

EŞEYLİ ÜREME:

Eşey bakımından farklı iki bireyden veya aynı bireyin farklı organlarından oluşan farklı kalıtsal yapıdaki gametlerin birleşerek zigotu meydana getirmesine eşeyli üreme denir.
Hayvanların çoğunda ve bazı bitkilerde (incir, dut vs.) dişi ve erkek gametler eşey bakımından farklı bireylerde meydana gelir. Böyle canlılara ayrı eşeyli denir. Bazı canlılarda ise üreme hücrelerini meydana getiren dişi ve erkek eşey bezleri aynı bireyde bulunur. Böyle canlılara hermafrodit (erselik) denir.

1. Eşeyli Üremenin Esasları
Eşeyli üremede birleşen gametlerden biri dişi, diğeri erkek özelliğindedir. Gametler (üreme hücreleri) her zaman haploid (n) kromozomlu olup, çoğunlukla mayoz bölünmeyle oluşturulurlar. ***lenme ile iki gamet birleştirilerek zigot (2n) oluşturulur. Böylece türün kromozom sayısı korunmuş olur.

2. Eşeyli Üreme Çeşitleri
a. İzogami : Şekil ve büyüklük bakımından aynı, kalıtsal yapısı farklı iki gametin birleşip zigotu meydana getirmesi olayına denir. Bazı tek hücreli alg’ler ve ipliksi yeşil su yosunlarında görülür.
b. Anizogami (Heterogami): Şekil ve büyüklük bakımından farklı iki gametin birleşip zigotu meydana getirmesi olayına denir. İpliksi yeşil alglerden bazılarında çok küçük bir erkek gamet ile çok iri yumurta hücresi birleşerek zigotu oluşturur.
c. Oogami : Yüksek yapılı bitkilerde, hayvanlarda ve insanda görülür. Dişi gamet (yumurta) büyük, bol sitoplazmalı ve hareketsizdir. Erkek gamet (sperm) küçük, az sitoplazmalı ve kamçılıdır.
d. aaaagenez (*** Değişimi): Bazı tek hücrelilerde (plazmodyum), bazı omurgasız hayvanlarda (deniz anası), mantarlarda bütün çiçeksiz bitkilerde görülür. Canlının hayat devrinde eşeyli ve eşeysiz üreme birbirini takip eder.
e. Partenogenez : Yumurta hücresinden ***lenme olmadan yeni bir canlının meydana gelmesine denir. Partenogenez olayı çoğunlukla arılar, karıncalar, yaprak bitleri, su pireleri ile bazı çekirge ve kelebek türleri gibi omurgasız hayvanlarda görülür.Bal arılarında partenogenezle erkek bireylerin oluşturulması yukarıdaki şekilde gösterilmiştir.
f. Konjugasyon (Kavuşma) : Kalıtsal yapısı faklı iki hücrenin, aralarında oluşturdukları bir sitoplazmik köprü sayesinde kalıtsal madde alış-verişi yapmalarıdır.Bakterilerde, Paramecium gibi bazı protistlerde ve bazı basit yapılı su yosunlarında görülür.
g. Hermafroditizm :

Bazı türlerde, hem erkek hemde dişi organı bulunduran bireyler, kendi kendilerini yenileyerek tek başlarına üremeyi sağlayabilirler. Ancak, hermafrodit türlerin çoğunda yabancı döllenme tercih edilir.

EŞEYSİZ ÜREME

1. Tek bir ata vardır.
2. Bölünme sonucu oluşan tüm hücreler birbirinin aynıdır.Ana bireyin özellikleri yavruya aktarılır.
3. Oluşan canlılar ortam şartlarına uymada dayanaksızdır.
4. Mitoz bölünmeyle gerçekleşir. Döllenme olmaz.
5- Çeşitlilik sağlamaz. Ancak mutasyonla olur.
6- Kısa sürede çok sayıda canlı oluşur.
7- Evrim hızı düşüktür.
8- Tek hücrelilerde ve ilkel canlılarda görülür.
ÇEŞİTLERİ:
a) Bölünme: Tek hücreli canlılarda görülür. Mitoz bölünmeyle sağlanır.En basit üreme şeklidir. Bakteriler ve protistalarda görülür. Bölünme değişik hücrelerde farklı yönlerde olabilir. Enine, boyuna yada her yöne.

b)Tomurcuklanma ile çoğalma: Ana hücrenin bir yerinde hücre bölünmesiyle çıkıntı oluşur. Bu kısmın gelişmesiyle yeni bir fert meydana gelir.Oluşan bu canlı anadan ayrılabildiği gibi ona bağlıda yaşayabilir (koloni). Bira mayası, hidra,sünger, deniz anası, medüz,mercan, ciğer otları gibi bazı ilkel bitkilerde.

c) Sporla çoğalma: Sıcak, soğuk ve kuraklık gibi zor şartlara dayanıklı bir örtüyle korunan hücrelerdir. Uygun koşullarda gelişerek mitoz ile yeni bir canlıyı oluşturur.Sporlar n (haploid) kromozomludur.Ancak 2n kromozomlu bir canlının sporları mayoz ile oluşurken n kromozomlu canlının sporları mitoz ile oluşur. Bir hücrelilerde, sporlularda, mantarlarda, basit yapılı bitkilerde.

d) Vejetatif üreme: Yüksek yapılı tohumlu bitkilerde görülür. Bu tür üreme çoğunlukla tohumla çoğalma özelliklerini kaybetmiş bitkilerde görülür. Çelikle üreme, yumru gövde ve soğanla üreme, sürünücü gövde ile üreme gibi. Bu çoğalmaya çelikle çoğalma da denir. Çabuk olan üreme çeşitidir. Beğenilen özelliklerin devamı bu üreme ile sağlanır.

e) Rejenerasyon: İlkel yapılı hayvanlarda çoğalmayı sağlar.Canlıdan kopan parçanın mitoz ile farklılaşarak yeni bir birey meydana getirmesidir. Deniz yıldızında, toprak solucanında, planarya da vücut düzeyinde, yengeç, semender, kertenkelede organ düzeyinde, kuş ve memelilerde doku düzeyinde yenilenme vardır .Yani kompleks canlılarda azalır.