Nogay Hanlığı

Altın-Ordukumandanlarından Nogay (veya Nohay, "köpek" anlamında, Moğolca şahısadı), 1259'dan 1299'a kadar aşağı yukarı 40 yıl bu devletin mukadderatına hâkimolmuş, ancak Cengiz sülâle geleneğine saygısı yüzünden tahta geçmediği halde,komşu yabancı devletlerin birçoklarında o, Altın-Ordu hükümdarı gibi kabuledilmiş, elçiler ve hediyeler kabul etmiştir. Elçileri de hükümdar elçisi gibikarşılanmıştır. Aslında o, resmen Don ile Dneyeper arasındaki bölgeleri idare edenbir tümen beyinden bir şey değilken, 1259 ve 1296'da Galiçya'da, 1261/63'de Kafkasyaseferlerinde kazandığı üstün zaferlerle sivrilmiş ve Karadeniz'in doğu ve kuzeyindeyaşayan boyları Altın-Ordu merkezinden ayıracak şekilde kendi hakimiyeti altındabirleştirmiştir.

Nogay, Balkanlar'kaBulgar ve Bizans işlerine karışmış ve savaşlarda yenmiş olduğu Bizans İmparatoruMihail Paleolog'un kızı ile evlenerek arkasını emniyet altına aldıktan sonra RusKnezleri üzerinde de hakim bir duruma gelmiştir. Rus yıllıklarında onunla ilk olarak1276'da bahsi geçmiştir. 1288'de Rus Knezleri, Nogay'ın Lehistan'a karşı seferineiştirak etmişlerdir.

Nogay'ın şahsî başarıları büyük olmaklaberaber, Altın-Ordu tahtına oturmayıp devlet içinde devlet gibi hareket etmesi,Altın-Ordu'nun iç savaşlarla sarsılarak zayıf düşmesine sebep olmuştur. Diğerhükümdarlar gibi, 1291'de yine Nogay'ın himayesinde Altın-Ordu tahtına geçen Tohtu,sonra ona karşı cephe almış, bu duruma son vermek maksadiyle uzun süren birmücadeleye girişmiş ve neticede Nogay yenilerek öldürülmüştür (1299).

Nogay idaresindetoplanan boylar, onun ölümünden sonra bu ad ile tanınmışlar ve Altın-Ordu'nunparçalanması üzerine "Nogay Hanlığı" ismi altında ayrı bir devletmeydana gelmiştir.

Nogay Hanlığı ve Nogaylar

Adını, Altın-Ordu Devleti'nin (1223-1502) büyük kumandanlarından "Nogay"'dan (ölm. 1299) alanve bu devletin çöküşünden sonra kurulan Nogay Hanlığı, Volga'dan İrtiş'e veHazar Denizi'nden Aral gölüne kadar uzanan sahaları içine alıyordu. Merkezi, Yayıknehrinin mansabındaki Saraycık şehri idi.

Ahalisinin esasunsurunu Kazan, Kırım, Astrahan ve Sibir hanlıklarında olduğu gibi, Kıpçakzümresine ait Türk boyları teşkil etmekte olup, bunların içinde Türkleşmiş birMoğol kabilesi olduğu tahmin edilen Mangıtlar sivrilmiş durumda idi.

Kazan ve AstrahanHanlıklarının Rusya'ya tabi olmasından sonra (1552-1557), Nogay Hanlığı birkaçzümreye ayrılmış, Kafkasya'nın kuzeyindekiler "Küçük Orda", Emba gölücivarında bulunanlarına "Altıul Ordası" denmiş, İsmail Han'ın idaresindekalanlar ise "Büyük Nogay Ordası" adı altında birleşmiş ve IV. İvan'ınhâkimiyetini tanımışlardır (1555-1557).

Küçük OrdaNogayları üzerinde Rus nüfuzu ancak 18. y.y.'ın ikinci yarısından sonra başlamış,bunlar Kazaklar tarafından batıya göçmeye zorlanarak "Bucak Ordası","Yedisan Ordası", "Canıbuyluk Ordası", "Yedikul","Azak", "Kuban" gibi bölümlere ayrılmış ve Kırım Hanlığı'natabi olmuşlardır. Sonraları mühim bir kısmı Türkiye'ye göç ederek Anadolu'daiskân edilmişlerdir.

Rusya'ya kalanlar,bugün Kuzey Kafkasya'nın çeşitli bölgelerinde yaşamaktadırlar.