Karakalpak Muhtar Cumhuriyeti, ÖzbekistanCumhuriyeti'ne bağlı, özerk bir cumhuriyettir. Karakalpakistan toprakları güneydoğudaÖzbekistan, güneyde Türkmenistan, batı, kuzey ve doğuda Kazakistan'la çevrilmiştir.Karakalpakistan tarihi Harizm toprakları üzerinde kurulmuştur. Bu topraklar Aral Gölü'nedökülen Amu-Derya (Ceyhun)'nın deltası ile iki yanındaki araziden oluşmuştur. Aralgölü Karakalpakistan'la Kazakistan arasında paylaşılmıştır. Amu-Derya'nın doğusuKızılkum çölüdür. Karakalpakistan Cumhuriyeti, Kızılkum çölünün batısını,Amu-Derya deltasını ve Üstyurt yaylasının güneydoğu bölümünü kapsar. Kızılkumçölü kum tepeleriyle dolu çok geniş bir alandır. Çölün güneyinde Sultan-Ulzdağdağları uzanır (En yüksek tepesi 473 m).

Karakalpak Cumhuriyeti'ninbaşkenti, Cumhuriyetin siyasi, iktisadi ve kültürel merkezi olan Nukus şehridir. Yaklaşık200.000 nüfusa sahiptir. Ekim ihtilalinden önce Nukus, iki binalı askeri bir kaleyken1932'den itibaren gelişme göstermiş ve bunun üzerine Karakalpaklar, 1939'da başkentiTörtkül'den buraya taşınmışlardır. Nukus, Karakalpakistan'ın hemen hemenmerkezinde kurulmuş bir şehirdir. Ülke 12 idari bölgeye, 8 şehir ve 9 yerleşmemerkezine ayrılmıştır.

En önemli şehirleri Törtkül,Çimbay, Hocaeli, Moynak, Kongrat, Biruni ve Tahta Köprü'dür. SSCB döneminde deTahiataş, Şumanay, Karauzyak, Leninabad, Akmangit, Bustanlik, Komsomolsk, Üstürte,Karatav gibi yeni şehirler kurulmuştur. Yüzölçümü 164.900 km2 olup nüfus yoğunluğukm2 de 8.3 kişidir.

Karakalpakistan'da karaiklimi hüküm sürer. Yağış pek azdır. Yıllık ortalama sıcaklık 10-13°C kadardır.Mevsimler ve gece ile gündüz arasındaki ısı farkı büyüktür. Kış ortalaması 5°Cve yaz ortalaması 29°C kadardır. Tipik bitki örtüsü step ve bozkırlardan oluşur.Amu-Derya Deltasında ise Akdeniz bitkileri görülür.

Nüfus

Karakalpak Türkleri'nin ’'si Karakalpak MuhtarCumhuriyetinde yaşamaktadır. Bunun dışında, Özbekistan'ın Harezm, Fergana bölgeleri,Türkmenistan'ın Taşauz bölggesi ve Kazakistan'ın bazı bölgeleri ile RusyaFederasyonu'nun Astrahan bölgelerinde de Karakalpak Topluluğu bulunmaktadır. YineAfganistan'da 2000 kişi ve İran'da birkaç bin Karakalpak olduğu zannedilmektedir.

Karakalpak nüfusu 1979'dan günümüze @oranında artmıştır, nüfus oldukça gençtir. Kadın nüfusu erkeklerden oranitibariyle fazlalık gösterir. 2000 yılında Karakalpak nüfusunun yaklaşık 700.000olması beklenmektedir. Yıllık artış oranı %3.96 olarak hesaplanmıştır.

Karakalpak Türkleri'nin’'si kendi cumhuriyetlerinde yaşamalarına rağmen burada Özbeklerle aynı nüfus oranına(2) sahip olup ülkede çoğunluğa sahip bulunmaktadırlar. Bu durum onlar adınakurulan Muhtar Cumhuriyetin suni bir kuruluş olduğunu göstermektedir.

Menşei ve Tarihi

Karakalpak Türkleri asılları itibariyle X-XIIyüzyıllarda yaşayan Peçeneklerin ahfadındandırlar. Tarihi kaynaklarda "SiyahKülahlılar" veya sadece "Külahlılar" adıyla geçmektedirler. XII-XIII.yüzyıllarda Kıpçaklar'la beraber Moğollar'a tabi olmuşlardır. Karakalpak Türklerieski Rus yıllıklarında "Çorniye klobuki", Arap kaynaklarında"Karabörklü" adlarıyla anılırlar. Rus yıllıklarına göre Karakalpaklar;Uzlar, Peçenekler ve Hazarlar ile kardeş bir kavimdir. Rivayete göre Karakalpaklar'ınbir kısmı 11. yy'da Selçuklular'ın güney ve batıya doğru gerçekleştirdikleriyayılma eylemine katılmış, çoğunluğu ise Aral Denizi civarında kalmışlardır.

Karakalpak Türkleri, TarihçiReşidüddin'e göre Moğol istilası sırasında "Kavm-i külah-i siyah" adıile biliniyorlardı. Yine Arap müelliflerinden En-Nuveyri Altınordu Kıpçak kabileleriarasında "Kara-Börklü" adını taşıyan bir topluluktan bahsetmektedir.
Kara-Kalpak (... Siyah Serpuş) ismi, bu Türk kavminin ırk hususiyeti ile ilgiliolmayıp, bunların yaşayış ve giyiniş tarzları ile alakalı diğer topluluklardanonları ayırmak için kullanılmış bir ad olmalıdır.

Rus Kroniklerinde ÇorniyeKlobuki ismine ilk defa 1146 tarihinde tesadüf olunur. Türk unsurunun en çok bulunduğusaha Kiyef sahası olup burada Kumanlar hemcinsleri olan Karakalpaklar'laçarpışırlardı. Kumanlar bunları eski göç yerleri olan Karadeniz steplerindensürüp çıkarmışlardı ve bundan dolayıdır ki, Karakalpaklar, Kumanların enamansız düşmanı olmuşlardır. Düşmanların bütün harp sanatlarını bilen veonlar gibi hafif süvari olan Karakalpaklar, yaptıkları akınlardan ganimetle dönmek,süratli akınlar yapmak ve askeri keşiflerde bulunmak gibi önemli vasıflarasahiptiler. Ruslar, Karakalpaklar'ın kendileriyle birlikte oldukları durumda müstahkemmevkilerde ancak kendilerini Kumanlar'dan koruyabiliyorlardı. Kronikler, Rus kinezlerininKarakalpaklar ile birlikte Kumanlar üzerine ondört sefer yaptıklarınıkaydetmişlerdir.

Karakalpaklar'ınen büyük harpmeziyeti "esir almak"daki ustalıkları idi. İktidara gelen herhangi bir KiyefKinezi, devletin güney hudutlarında yaşayan Karakalpak süvarilerinden müteşekkil birkuvveti de emri altına alıyordu. 1150 ve 1151 tarihlerinde olduğu gibi Karakalpaklar,Kiyef kinezinin diğer Rus kinezleri ile yaptığı savaşlarda da yer alıyorlardı.Böyle bir durumda onlar ya bizzat Kinezin kumadası altına giriyorlar ya da gençkinezlerin veya voyvodaların kumandası altında savaşa katılıyorlardı. Kiyeftahtında oturan kinezlerin Karakalpaklar'la iyi geçinmeye mecbur olduklarını buörnekler açıkça göstermektedir.

Rus kinezlerinin hizmetlerindeuşaklık eden Karakalpaklar olduğu gibi, emirler ve elçiler de vardı. Esirlerdenaldıkları ziynetleri Karakalpaklar'ın hemen kulullandıkları görülmektedir. Bu Türkkültürü ziynetler zamanla Ruslar'a geçmiş ve bu olayda da Karakalpaklar'ın tesirigörülmüştür.

Dil - Din

Dil
Karakalpakça Kıpçak grubunun Kıpçak-Nogay As bölümündendir.Ses ve söyleniş özellikleri bakımından şu hususlar ön plana çıkar; Vokal ahengitamdır. Dudak benzeşmesi tam değildir. Bununla beraber Kırgızca da olduğu gibiilerleyici yuvarlaklaşmalar görülür. (Sözgö: Söze) Yazı Dilleri bütün Türkistanahalisinin XIX. yüzyılın sonuna kadar müşterek olarak kullandıkları Türkçe'dir.Konuşma dilleri Kazak-Kırgızca'ya çok yakındır.
Karakalpak yazı dili, Karakalpakistan'ın kurulması (1925) ile başlar. Karakalpak şivesi,Kuzeydoğu ve Güney-batı olmak üzere, başlıca iki ağıza bölünmektedir.Birbirinden pek farklı olmayan bu iki ağızdan başka Karakalpakistan hudutlarıboyunca, bir de Karakalpak-Kazak, Karakalpak-Türkmen ve Karakalpak-Özbek Karışık ağızlarıvardır.Karakalpakça Nogayca ve Kazakça'ya çok yakındır. Kuzeydoğu ağzı; Kara-Özbek,tahta Köprü ve Aral sahili bölgelerinde konuşulur.

Karışık Karakalpak-Kazak ağzı da bugruba girer. Memleketin geri kalan kısmında, yani Çimbay, Kökeyli, Kuybişev, Kongrat,Şomana, Hocaeli, Kıpçak, Şahbaz ve Törtkül bölgelerinde güney-batı ağzı konuşulur.Kelime hazinesi esas itibariyle Kıpçakça'dan kaynaklanmaktadır. Bunun yanısıra Arapçave Farsça kelimer de Lehçede bulunmaktadır. Birkaç kelime Çince'den gelmiş olup sonzamanlarda gittikçe artan oranda Rusça'dan yeni kelimeler alınmaktadır. Radyo vetelevizyon yayınları Karakalpakça, Rusça, Özbekçe ve Türkmence yapılmaktadır.

Karakalpakça ilk defaSovyet döneminde yazı dili haline gelmiş ve önce Arap harflerine dayalı bir alfabegeliştirilmiştir. Karakalpak halkının 1991'de istiklallerini elde etmelerinden sonraRusça ikinci plana itilmiş, Rusça ikinci plana itilmiş, Rusça'nın etkisisindenkurtulmak için Latin harflerine geçiş hızlandırılmaya çalışılmaktadır.

Din
Karakalpaklar sünni Hanefi mezhebindendirler. İslamdinini ne zaman kabul ettikleri tam olarak bilinmemektedir. Ancak muhtemelen farklı biretnik grup olarak ortaya çıktıkları 10 ile 13. yüzyıl arasında kabul etmişlerdir.Karakalpaklar dindarlıkları ile ünlüdür. Nitekim Rus araştırmacıları daKarakalpaklar'ın Orta Asya'da yaşayan Türkler arasında dinine en çok bağlı toplulukolduklarını tesbit etmişlerdir. Nakşibendi, Kübrevi, Yesevi ve Kalenderi tarikatlarıbölgede oldukça etkilidir.

Bölge halkı ile enkuvvetli ilişki kuran tarikat Kübreviliktir. Kurucusu Necmeddin-i Kübra'dır. (M.S.1145-1221) Kübreviye tarikatında belli bir şii nüfuzu da söz konusudur.Karakalpakistan'da tasavvuf hala etkilidir. 1914 yılında 553 cami bulunmasına rağmen günümüzdebu camilerden fazla birşey kalmamıştır. Nukus, Törtkül, Hocaeli ve Çimbay'dacamiler mevcuttur.