|
GÖKTÜRK HUNLARI Sayfa - 3
|
Gök Türklerin Türk Tarihindeki Yeri ve Önemi
Umumî Türktarihi içinde Gök Türk çağının, Türk milletine yön verici, merkezî bir hüviyettaşıdığı bilinmektedir. Kurulduğu 6.asırdan zamanımıza kadar, hemen bütün Türk dünyası onun derin izlerini muhafazaetmiştir. Asya Hunları’ndan daha geniş ölçüde ve tâbir câizse daha şuurlu birşekilde Asya Türklüğünü bünyesinde birleştirmiş Gök-Türk hakanlığı, OrtaAsya’nın batı sınırlarında Türk halkının yoğunluğunu kaybettiği yerlerde,siyaseten zayıf düştüğü zamanlarda bile, Türk nüfuzunun yayılmasında büyük roloynamıştır. Uygur, Türgiş, Karluk, Hazar hakanlıkları Gök-TürkHakanlığı’nın devamı idiler. Uz, Peçenek, Kuman-Kıpçak boyları ondanayrılmış zümrelerdi.
Yukarıİrtiş bölgesinde Kimekler, AralGölü’nün kuzeyinde bir Kıpçak grubu olan Kanglılar,Kaşgar’ın kuzey-doğusu, Özkent, Talas ve Çu bölgesinde bir Karluk kabilesi olan Yağmalar, yine bir Karluk kabilesi olup, IsıkGöl’ün güney batısı’nda, sonraları Talas civarında, Barsgan ötesinde Kaşgarhavalisinde ve Maveraünnehir’de oturan Çiğiller,keza bir Karluk kabilesi olarak, Isık göl-Çu ırmağı arasında görülen Tohsılar, Tuharistan, Gazne, Belh,Sicistan-kuzey Hindistan’da Kalaçlar,Kaşgar- Balasagun- Talas- Fergane arasında Argu,Yabaku Çomul, Igrak, Çaruk, Ezgiş, Kençek vb. toplulukları Gök Türkler’ebağlı Türk kabileleri idiler.
AyrıcaKarluk, Yağma, Çiğil, Tohsı yolu ile Gazneli,Harezmşahlar, Hindistan Türk devletleri;Oğuzlar yolu ile Büyük Selçukluİmparatorluğu, Selçuklu devletleri, Atabeylikler, Türkmen beylikleri, Anadolubeylikleri, Kara-koyunlu ve Ak-koyunlu devletleri, Osmanlı İmparatorluğu ve TürkiyeCumhuriyeti hep Gök Türk hakanlığının,etnik bünye, sosyal, idarî askerî ve kültürel mirasçısı olmuşlardır.
Orhun Abideleri
Türk adının, Türk milletinin isminin geçtiği ilk Türkçe metin.. İlk Türktarihi.. Taşlar üzerine yazılmış tarih.. Türk devlet adamlarının millete hesapvermesi, milletle hesaplaşması.. Devlet ve milletin karşılıklı vazifeleri.. Türknizamının, Türk töresinin, Türk medeniyetinin, yüksek Türk kültürünün büyükvesikası.. Türk askerî dehasının, Türk askerlik san'atının esasları.. Türkgururunun ilâhî yüksekliği.. Türk feragat ve faziletinin büyük örneği.. Türkiçtimaî hayatının ulvî tablosu.. Türk edebiyatının ilk şaheseri.. Türk hitabetsan'atının erişilmez şaheseri..
Hükümdarane eda ve ihtişamlı hitap tarzı.. Yalın ve keskin üslubun şaşırtıcınumunesi.. Türk milliyetçiliğinin temel kitabı.. Bir kavmi bir millet yapabilecekeser.. Asırlar içinden millî istikameti aydınlatan ışık.. Türk dilinin mübarekkaynağı.. Türk yazı dilinin ilk, fakat harikulade işlek örneği.. Türk yazıdilinin başlangıcını miladın ilk asırlarına çıkartan delil.. Türk ordusununkuruluşunu en az 1250 sene öteye götüren vesika.. Türklüğün en büyük iftiharvesilesi olan eser.. İnsanlık aleminin sosyal muhteva bakımından en manalı mezartaşları.. Dünyanın bugün belki de en büyük meselesi olan Çin hakkında 1250 seneevvelki Türk ikazı.. v. s. v. s. (MuharremErgin)
Orhun âbidelerini vasıflandırmak isteyince, insanın zihninde işte bu gibi ifadelersıralanmaktadır.
Orhun âbideleri, Göktürk hanedanının Bilge Kağan devrinin mahsulleridir. Birincisiolan Kül Tigin âbidesini ağabeyisi Bilge Kağan 732'de diktirmiş, ikincisi olan BilgeKağan âbidesini de ölümünden bir yıl sonra 735'te kendi oğlu olan kağandiktirmiştir. Üçüncü olarak verilen Tonyukuk âbidesi ise 720 - 725 senelerindekendisi tarafından dikilmiştir.
Orhun civarında Orhun yazısı ile yazılı daha başka kitâbeler de bulunmuştur. Bellibaşlıları altı tanedir. Fakat bunların en büyükleri ve mühimleri bu üçtanesidir.
Orhunâbidelerine Orhun kitâbeleri de denir. Şüphesiz bunlar kitâbedir. Fakat hem maddîbakımdan, hem manevi bakımdan bu kitâbeler tartışılmaz birer âbidedirler.Muhtevaları gibi heybetli yapıları da âbide hüviyetindedir. Onun için bunları ifadeeden en iyi isim Orhun âbideleri tabiridir.
Kül Tigin âbidesi, kağan olmasında ve devletin kuvvetlenmesinde birinci derecede roloynamış bulunan kahraman kardeşine karşı Bilge Kağan'ın duyduğu minnetduygularının ve kendisini sanatkârane bir coşkunluğun içine atan müthiş elemininebedî bir ifadesidir. Bilge Kağan bu ruh hali ile âbide inşaatının başında oturup,eserin hazırlanmasına bizzat nezaret etmiştir. Âbidedeki ulvî ve mübarek hitabe onunağzından yazılmıştır, âbidede o konuşmaktadır, müellif odur.
Âbidenin Çince kitâbesinde Türk - Çin dostluğu, Türk imparatorluğu ve Kül Tiginmethedilmekte ve tanıtılmakta, “Gelecek hadsiz, hesapsız. nesillerin hafızalarında,onların ortak başarılarının ihtişamı her gün yeniden canlansın diye, uzakta veyakında bulunan herkesin bunu öğrenmesi için, bilhassa muhteşem bir kitâbeyaptık” ve “Böyle adamların ebediyen unutulmayacaklarının muhakkak olmadığınıkim söyleyebilir? Uğurlu haberleri ebediyen ilân için şimdi dağ gibi yüksek birâbide dikilmiştir” gibi ifadeler sıralandıktan sonra, tarih kaydedilmektedir.
Âbidenin ve türbenin inşasında Türk. ve Çin sanatkarları beraberçalışmışlardır. Âbidedeki kitâbeleri Bilge Kağan ve Kül Tigin'in yeğeni YollugTigin yazmıştır.
Bilge Kağan abidesi kendisinin 734'te ölümünden sonra 735'te oğlu tarafındandikilmişti. Bu âbidede de Bilge Kağan konuşmaktadır. Bu âbidede ayrıca KülTigin'in ölümünden sonraki olayların ilave edildiği görülür.
Tonyukuk âbidesini İltiriş Kağan'ın isyanına iştirak eden ve o günden Bilge Kağandevrine kadar devlet idaresinin baş yardımcısı olarak kalan büyük Türk devletadamı ve başkumandanı Tonyukuk ihtiyarlık devrinde bizzat dikmiştir. Bu âbidedeTonyukuk konuşmaktadır, bu âbideyi yaptıran odur.
Orhunâbidelerinin bulunuşu insanlığın en büyük keşiflerinden biridir.
Gerçekten Orhunâbidelerini, bugün Türkiye'den binlerce kilometre uzakta eski Türk yurdunda, bugünküMoğolistan'da Türklüğün şehadet parmakları olarak yükselen bu mübarek taşlarıkana kana okumak, her kelimesi üzerinde derin derin düşünmek, resimlerini huşûiçinde seyrederek ruhu yıkamak, her Türk için millî bir ibadettir. .... MuharremErgin
Kül Tigin ve Bilge Kağan Abidelerinden Seçmeler
Tanrı gibi gökte olmuş Türk Bilge Kaganı, bu zamanda oturdum. Sözümü tamamiyleişit...
Doğuda gün doğusuna, güneyde gün ortasına, batıda gün batısına, kuzeyde geceortasına kadar, onun içindeki millet hep bana tabidir. Bunca milleti hep düzene soktum. O şimdi kötü değildir.Türk kağanı Ötüken ormanında otursa ilde sıkıntı yoktur.
Doğuda Şantung ovasına kadar ordu sevk, ettim, denize ulaşmama az kaldı. GüneydeDokuz Ersine kadar ordu sevk ettim, Tibete ulaşmama az kaldı. Batıda İnci nehrinigeçerek Demir Kapıya kadar ordu sevk ettim. Kuzeyde Yir Bayırku yerine kadar ordu sevkettim. Bunca yere kadar yürüttüm, Ötüken ormanından daha iyisi hiç yokmuş. İltutacak yer Ötüken ormanı imiş.
Bu yerde oturup Çin milleti ile anlaştım. Altını, gümüşü, ipeği, ipekliyisıkıntısız öylece veriyor.
Çin milletinin sözü tatlı, ipek kumaşı yumuşak imiş. Tatlı sözle, yumuşak ipekkumaşla aldatıp uzak milleti öylece yaklaştırırmış. Yaklaştırıp, konduktansonra, kötü şeyleri o zaman düşünürmüş. İyi bilgili insanı, iyi cesur insanıyürütmezmiş. Bir insan yanılsa, kabilesi, milleti, akrabasına kadarbarındırmazmış. Tatlı sözüne, yumuşak ipek kumaşına aldanıp çok çok, Türkmilleti, öldün; Türk milleti, öleceksin! Güneyde Çogay ormanına, Tögültünovasına konayım dersen, Türk milleti, öleceksin!
Orda kötü kişi şöyle öğretiyormuş: Uzak ise kötü mal verir, yakın ise iyi malverir diyip öyle öğretiyormuş. Bilgi bilmez kişi o sözü alıp, yakına gidip, çokinsan, öldün! O yere doğru gidersen, Türk milleti, öleceksin! Ötüken yerinde oturupkervan, kafile gönderirsen hiç bir sıkıntın yoktur. Ötüken ormanında oturursanebediyen il tutarak oturacaksın.
Türk milleti, tokluğun kıymetini bilmezsin. Açlık, tokluk düşünmezsin. Bir doysanaçlığı düşünmezsin. Öyle olduğun için, beslemiş olan kağanının sözünüalmadan her yere gittin. Hep orda mahvoldun, yok edildin. Orda, geri kalanınla her yerehep zayıflayarak, ölerek yürüyordun. Tanrı buyurduğu için, kendim devletli olduğumüçün, kağan oturdum. Kağan oturup aç, fakir milleti hep toplattım. Fakir milleti zengin kıldım. Azmilleti çok kıldım. Yoksa, bu sözümde yalan var mı ?
Üstte mavi gök, altta yağız yer kılındıkta, ikisi arasında insan oğlukılınmış, insan oğlunun üzerine ecdadım Bumin Kağan, İstemi Kağan oturmuş.Oturarak Türk milletinin ilini töresini tutu vermiş, düzenleyi vermiş. Dört tarafhep düşman imiş. Ordu sevk ederek dört taraftaki milleti hep almış, hep tabikılmış. Başlıya baş eğdirmiş, dizliye diz çöktürmüş. Doğuda Kadırkanormanına kadar, batıda Demir Kapıya kadar kondurmuş. İkisi arasında pekteşkilatsız Gök Türk öylece oturuyormuş. Bilgili kağan imiş, cesur kağan imiş.Buyruku yine bilgili imiş tabiî, cesur imiş tabiî. Beyleri de milleti de doğru imiş.Onun için ili öylece tutmuş tabiî, ili tutup töreyi düzenlemiş. Kendisi öylecevefat etmiş. Yasçı, ağlayıcı, doğuda gün doğusundan Bökli Çöllü halk, Çin,Tibet, Avar, Bizans, Kırgız, Üç Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtay, Tatabı, bunca milletgelip ağlamış, yas tutmuş, öyle ünlü kağan imiş.
Çin milleti hilekâr ve sahtekâr olduğu için, aldatıcı olduğu için, küçükkardeş ve büyük kardeşi birbirine düşürdüğü için, bey ve milleti karşılıklıçekiştirttiği için, Türk milleti il yaptığı ilini elden çıkarmış, | kağanyaptığı kağanını kaybedi vermiş. Çin milletine beylik erkek evladı kul oldu,hanımlık kız evladı cariye oldu. Türk beyler Türk adını bıraktı. Çinli beylerÇin adını tutup, Çin kağanına itaat etmiş. Elli yıl işi gücü vermiş. Doğuda gün doğusunda Bökli kağana kadar ordu sevk edivermiş. Batıda Demir Kapıya kadar ordu sevk edi vermiş. Çin kağanına ilini,töresini alı vermiş.
Türk halk kitlesi şöyle demiş: İlli millet idim, ilim şimdi hani, kime ilikazanıyorum der imiş. Kağanlı millet idim, kağanım hani, ne kağana işi gücüveriyorum der imiş. öyle diyip Çin kağanına düşman olmuş. Düşman olup, kendisinitanzim ve tertip edemediğinden yine teslim olmuş.
Bunca işi gücü verdiğini düşünmeden, Türk milletini öldüreyim, kökünükurutayım der imiş. Yok olmaya gidiyormuş.
Yukarıda Türk tanrısı, Türk mukaddes yeri, suyu öyle tanzim etmiş. Türk milletiyok olmasın diye, millet olsun diye babam İltiriş Kağanı, annem İlbilge Hatunugöğün tepesinden tutup yukarı kaldırmış olacak. Babam kağan on yedi erle dışarıçıkmış. Dışarı yürüyor diye ses işitip şehirdeki dağa çıkmış, dağdakiinmiş, toplanıp yetmiş er olmuş. Tanrı kuvvet verdiği için babam kağanın askerikurt gibi imiş, düşmanı koyun gibi imiş. Doğuya, batıya asker sevk edip toplamışyığmış. Hepsi yedi yüz er olmuş.
Yedi yüz er olup ilsizleşmiş, kağansızlaşmış milleti, cariye olmuş, kul olmuşmilleti, Türk töresini bırakmış milleti, ecdadının töresince yaratmış,yetiştirmiş. Tölis, Tarduş milletini orda tanzim etmiş. Yabguyu, şadı orda vermiş.
Güneyde Çin milleti düşman imiş. Kuzeyde Baz Kağan, Dokuz Oğuz kavmi düşmanimiş. Kırgız, Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtay, Tatabı hep düşman imiş. Babam kağanbunca (.....) Kırk yedi defa ordu sevk etmiş, yirmi savaş yapmış. Tanrı lütfettiğiiçin illiyi ilsizletmiş, kağanlıyı kağansızlatmış, düşmanı tabi kılmış,dizliye diz çöktürmüş, başlıya baş eğdirmiş. Babam kağan öylece ili, töreyikazanıp, uçup gitmiş.
Babam kağan için ilkin Baz Kağanı balbal olarak dikmiş. O töre üzerine amcam kağanoturdu. Amcam kağan oturarak Türk milletini tekrar tanzim etti, besledi. Fakiri zenginkıldı, azı çok kıldı, Amcam kağan oturduğunda kendim Tarduş milleti üzerindeşad idim. Amcam kağan ile doğuda Yeşil Nehir, Şantung ovasına kadar ordu sevk ettik.Batıda Demir Kapıya kadar ordu sevk ettik. Kögmeni aşarak. Kırgız ülkesine kadarordu sevk ettik: Yekûn olarak yirmi beş defa ordu sevk ettik, on üç defa savaştık,illiyi ilsizleştirdik, kağanlıyı kağansızlaştırdık. Dizliye diz çöktürdük,başlıya baş eğdirdik.
Türgiş Kağanı Türkümüz, milletimiz idi. Bilmediği için, bize karşı yanlışhareket ettiği için kağanı öldü. Buyruku, beyleri de öldü. On Ok kavmi eziyetgördü.
Doğuda Kadırkan ormanını aşarak milleti öyle kondurduk, öyle düzene soktuk.Batıda Kengü Tarmana kadar Türk milletini öyle kondurduk, öyle düzene soktuk.
O zamanda kul kullu olmuştu. Cariye cariyeli olmuştu. Küçük kardeş büyükkardeşini, bilmezdi, oğlu babasını bilmezdi. Öylekazanılmış, düzene sokulmuş ilimiz, töremiz vardı.
Türk, Oğuz beyleri, milleti, işitin:Üstte gök basmasa, altta yer delinmese, Türk milleti, ilini töreni kim boza bilecekti?Türk milleti, vaz geç, pişman ol! Disiplinsizliğinden dolayı, beslemiş olan bilgilikağanınla, hür ve müstakil iyi iline karşı kendin hata ettin, kötü hale soktun.
Silahlı nereden gelip dağıtarak gönderdi? Mızraklı nereden gelerek sürüpgönderdi. Mukaddes Ötüken ormanının milleti, gittin. Doğuya giden, gittin. Batıya giden, gittin. Gittiğin yerdehayrın şu olmalı: Kanın su gibi koştu, kemiğin dağ gibi yattı. Beylik erkekevladın kul oldu, hanımlık kız evladın cariye oldu. Bilmediğin için, kötülüğünyüzünden amcam kağan uçup gitti.
Önce Kırgız kağanını balbal olarak diktim. Türk milletinin adı sanı yok olmasındiye, babam kağanı, annem hatunu yükseltmiş olan Tanrı, il veren Tanrı, Türkmilletinin adı sanı yok olmasın diye, kendimi o Tanrı kağan oturttu tabiî.
Varlıklı, zengin millet üzerine oturmadım. İşte aşsız, dışta donsuz, düşkün,perişan milletin üzerine oturdum. Küçük kardeşim Kül Tigin ile konuştuk.Babamızın, amcamızın kazanmış olduğu milletin adı sanı yok olmasın diye, Türkmilleti için gece uyumadım, gündüz oturmadım Küçük kardeşim Kül Tigin ile, ikişad ile öle yite kazandım, öyle kazanıp bütün milleti ateş, su kılmadım.
Ben kendim kağan oturduğumda, her yere gitmiş olan millet öle yite, yaya olarak,çıplak olarak dönüp geldi. Milleti besleyeyim diye, kuzeyde Oğuz kavmine doğru,doğuda Kıtay, Tatabı kavmine doğru, güneyde Çine doğru on iki defa büyük ordusevk ettim, savaştım. Ondan sonra. Tanrı bağışlasın, devletim var olduğu için,kısmetim var olduğu için, ölecek milleti diriltip besledim. Çıplak milleti elbiseli,fakir milleti zengin kıldım. Az milleti çok kıldım. Değerli illiden, değerli,kağanlıdan daha iyi kıldım. Dört taraftaki milleti hep tabi kıldım, düşmansızkıldım Hep bana itaat etti. İşi gücü veriyor. Bunca töreyi kazanıp küçükkardeşim Kül Tigin kendisi öylece vefat etti.
Kül Tigin yirmi altı yaşında iken Kırgıza doğru ordu sevk ettik. Mızrak batımıkarı söküp, Kögmen ormanını aşarak yürüyüp Kırgız kavmini uykuda bastık.Kağanı ile Songa ormanında savaştık. Kül Tigin, Bayırkunun ak aygırına binipatılarak hücum etti.Bir eri ok ile vurdu, iki erikovalayıp takip ederek mızrakladı. O hücum ettiğinde, Bayırkunun ak aygırını,uyluğunu kırarak, vurdular. Kırgız kağanını öldürdük, ilini aldık.
O yılda Türgişe doğru Altın ormanını aşarak, İrtiş nehrini geçerek yürüdük.Türgiş kavmini uykuda bastık. Türgiş kağanının ordusu Bolçuda ateş gibi,fırtına gibi geldi. Savaştık. Kül Tigin alnı beyaz boz ata binip hücum etti. Alnıbeyaz boz tutturdu. İkisini kendisi yakalattı. Ondan sonra tekrar girip Türgişkağanının buyruku Az valisini elle tuttu. Kağanını orda öldürdük, ilini aldık.Türgiş avam halkı hep tâbi oldu. O kavmi Tabarda kondurduk.
Soğd milletini düzene sokayım diye İnci nehrini geçerek Demir Kapıya kadar ordu sevkettik.
Kül Tigin yirmi yedi yaşına gelince Karluk kavmi hür ve müstakil iken düşman oldu.Tamag Iduk Başta savaştık. Kül Tigin o savaşta otuz yaşında idi. Alp Şalçı atabinip atılarak hücum etti. İki eri takip edip kovalalayarak mızrakladı. Karlukuöldürdük, yendik.
Az milleti düşman oldu. Kara Gölde savaştık. Kül Tigin otuz bir yaşında idi. AlpŞalçı atına binip atılarak hücum etti. Az ilteberini tuttu. Az milleti orda yokoldu.
Amcam kağanın ili sarsıldığında; millet, hükümdar ikiye ayrıldığında, İzgilmilleti ile savaştık. Kül Tigin Alp Şalçı akına binip atılarak hücum etti. O atorda düştü. İzgil milleti öldü.
Dokuz Oğuz milleti kendi milletim idi. Gök, yer bulandığı için düşman oldu. Biryılda beş defa savaştık.
En önce Togu Balıkta savaştık. Kül Tigin Azman akına binip atılarak hücum etti.Altı eri mızrakladı. Askerin hücumunda yedinci eri kılıçladı.
İkinci olrak Kuşalgukta Ediz ile savaştık. Kül Tigin Az yağızına binip, atılarakhücum edip bir eri mızrakladı. Dokuz eri çevirerek vurdu. Ediz kavmi orda öldü.
Üçüncü olarak Bolçuda Oğuz ile savaştık. Kül Tigin Azman akına binip hücumetti, mızrakladı. Askerini mızrakladık, ilini aldık.
Dördüncü olarak Çuş başında savaştık. Türkmilleti ayak titretti. Perişan olacaktı. İlerleyip gelmiş ordusunu Kül Tiginpüskürtüp, Tongradan bir boyu, yigit on eri Tonga Tigin mateminde çevirip öldürdük.
Beşinci olarak Ezginti Kadızda Oğuz ile savaştık. Kül Tigin az yağızına biniphücum etti. İki eri mızrakladı, çamura soktu. O ordu orda öldü.
Amga kalesinde kışlayıp ilk baharında Oğuza doğru ordu çıkardık. Kül Tigini evinbaşında bırakarak, müdafaa tedbiri aldık. Oğuz düşman, merkezi bastı. Kül Tiginöksüz akına binip dokuz eri mızrakladı, merkezi vermedi. Annem hatun ve analarım,ablalarım, gelinlerim, prenseslerim, bunca yaşayanlar cariye olacaktı, ölenler yurttayolda yatıp kalacaktınız. Kül Tigin olmasa hep ölecektiniz.
Küçük kardeşim Kül Tigin vefat etti. Kendim düşünceye daldım Görür gözümgörmez gibi, bilir aklım, bilmez gibi oldu. Kendim .düşünceye daldım. Zamanı Tanrıyaşar, insan oğlu hep ölmek için, türemiş, öyle düşünceye daldım. Gözden yaşgelse mani olarak, gönülden ağlamak gelse geri çevirerek düşünceye daldım.Müthiş düşünceye daldım. İki şadın ve küçük kardeş yeğenimin, oğlumun,beylerimin, milletimin gözü kaşı kötü olacak diyip düşünceye daldım.
Yasçı, ağlayıcı olarak Kıtay, Tatabı milletinden başta Udar general geldi. Çinkağanından İsiyi Likeng geldi. On binlik hazine, altın, gümüş fazla fazla getirdi.Tibet kağanından vezir geldi. Batıda gün batısındaki Soğd, İranlı, Buhara ülkesihalkından Enik general, Oğul Tarkan geldi, On Ok oğlum Türgiş kağanından Makaraçmühürdar. Oğuz Bilge mühürdar geldi. Kırgız kağanından Tar-duş Inançu Çorgeldi. Türbe yapıcı, resim yapan, kitâbe taşı yapıcısı olarak Çin kağanınınyeğeni Çang general geldi.
Tonyukuk Abidesi'nden Seçmeler
Bilge Tonyukuk ben kendim Çin ilinde kılındım. Türk milleti Çine tâbi idi. Türkmilleti hanını bulmayıp Çinden ayrıldı, hanlandı. Hanını bırakıp Çine tekrarteslim oldu. Tanrı şöyle demiştir: Han verdim, hanını bırakıp teslim oldun.
Teslim olduğun için Tanrı öldürmüştür. Türk milleti öldü, mahvoldu, yok oldu.Türk Sir milletinin yerinde boy kalmadı.
Ormanda taşta kalmış olanı toplanıp yedi yüz oldu. iki kısmı atlı idi, birkısmı yaya idi. 5 Yedi yüz kişiyi sevk eden büyükleri şad idi. Katıl dedi.Katılanı ben idim. Bilge Tonyukuk.
Bilge Tonyukuk Boyla Bağa Tarkan ile beraber İltiriş Kağan olunca güneyde Çini,doğuda Kıtayı, kuzeyde Oğuzu pek çok öldürdü. Bilicisi, yardımcısı bizzatbendim. Çogayın kuzey yamaçları ile Kara Kumda oturuyorduk.
Geyik yiyerek, tavşan yiyerek oturuyorduk. Milletin boğazı tok idi. Düşmanımızetrafta ocak gibi idi, biz ateş idik.
Öylece oturur iken Oğuz'dan casus geldi. Casusun sözü şöyle: Dokuz Oğuz milletininüzerine kağan oturdu der. Çine doğru Ku'yu, generali göndermiş, Kıtaya doğruTongra Esimi göndermiş, sözü şöyle göndermiş: Azıcık Türk milletiyürüyormuş; kağanı cesur imiş; müşaviri bilici imiş; o iki kişi var olursa,seni, Çini öldürecek derim; doğuda Kıtayı öldürecek derim; beni, Oğuzu daöldürecek derim; Çin, güney taraftan hücum et; Kıtay, doğu taraftan hücum et; benkuzey taraftan hücum edeyim; Türk Sir milleti, yerinde hiç yürümesin; mümkünse hepyok edelim / rim.
O sözü işitip gece uyuyacağım gelmedi, gündüz oturacağım gelmedi. Ondan sonrakağanıma arz ettim. Şöyle arz ettim. Çin, Oğuz, Kıtay bu üçü birleşirse kalakalacağız. Kendi içi dıştan tutulmuş gibiyiz. Yufka olanın delinmesi kolay imiş,ince olanı kırmak kolay. Yufka kalın olsa delinmesi zor imiş. İnce, yoğun olsakırmak zor imiş. Doğuda Kıtaydan, güneyde Çinden, batıda batılılardan, kuzeydeOğuzdan iki üç bin askerimiz, geleceğimiz var mı acaba? Böyle arz ettim, Kağanımbenim kendimin Bilge Tonyukukun arz ettiği maruzatımı işiti verdi. Gönlünce sevk etdidi.
İki bin idik. İki ordumuz oldu. Türk milleti kılınalı, Türk kağanı oturalıŞantung şehrine, denize ulaşmış olan yok imiş. Kağanıma arz edip ordu gönderdim.Şantung şehrine, denize ulaştırdım. Yirmi üç şehir zaptetti. Uykusunu burda terkedip, yurtta yatıp kalırdı.
Çin kağanı düşmanımız idi. On Ok kağanı düşmanımız idi. Fazla olarakKırgızın kuvvetli kağanı düşmanımız oldu. O üç kağan akıl akıla verip Altunormanı üstünde buluşalım demiş. Şöyle akıl akıla vermişler: Doğuda Türkkağanına karşı ordu sevk edelim. Ona karşı ordu sevk etmezsek, ne zaman bir şeyolsa o bizi -kağanı kahraman imiş, müşaviri bilici imiş- ne zaman bir şey olsaöldürecektir. Her üçümüz buluşup ordu sevk edelim, tamamiyle yok edelim demiş.Türgiş kağanı şöyle demiş: Benim milletim ordadır demiş. Türk milleti yinekarışıklık içindedir demiş. Oğuzu yine sıkıntıdadır demiş.
Gündüz de gece de dört nala koşturup gittik. Kırgızı uykuda bastık. Uykusunumızrak ile açtık. Hanı, ordusu toplanmış. Savaştık, mızrakladık. Hanınıöldürdük. Ka-ğana Kırgız kavmi teslim oldu, baş eğdi. Geri döndük, Kögmenormanını dolanıp geldik.
Kırgızdan döndük. Türgiş kağanından casus geldi. Sözü şöyle: Doğuda kağanakarşı ordu yürütelim demiş. Yürütmezsek, bizi -kağanı kahraman imiş, müşaviribilici imiş- ne zaman bir şey olsa bizi öldürecektir demiş. Türgiş kağanıdışarı çıkmış dedi. On Ok milleti eksiksiz dışarı çıkmış der. Çin ordusuvar imiş.
Bögü Kağan bana böyle haber göndermiş. Apa Tarkana gizli haber göndermiş: BilgeTonyukuk kötüdür, kindardır, şaşırır. Orduyu yürütelim diyecek, kabul etmeyin. Osözü işitip orduyu yürüttüm. Altun ormanını yol olmaksızın aştık, İrtişnehrini geçit olmaksızın geçtik. Geceyi gündüze kattık. Bolçuya şafak sökerkenulaştık.
Haberci getirdiler. Sözü şöyle: Yarış ovasında yüz bin asker toplandı der. Osözü işitip beyler bütün | dönelim, temiz edepli olmak iyidir dedi. Ben şöylederim, ben Bilge Tonyukuk: Altun ormanını aşarak geldik. İrtiş nehrini geçerekgeldik. Geleni cesur dedi, duymadı. Tanrı, Umay ilâhe, mukaddes yer, su, üzerineçöküverdi her hâlde. Niye kaçıyoruz? Çok diye niye korkuyoruz? Az diye ne kendimizihor görelim? Hücum edelim dedim.
İltiriş Kağan bilici olduğu için, cesur olduğu için, Çine karşı on yedi defasavaştı, Kıtaya karşı yedi defa savaştı, Oğuza karşı beş defa savaştı.Onlarda müşaviri yine bizzat ben idim, kumandanı yine bizzat ben idim. İltirişKağana, Türk Bögü Kağanına, Türk Bilge Kağanına.
Kendim ihtiyar oldum, kocaldım. Herhangi bir yerdeki kağanlı millette böylesi varolsa, ne sıkıntısı mevcut olacakmış?
Türk Bilge Kağanı ilinde yazdırdım. Ben Bilge Tonyukuk.
